رویکردهای
روش‌شناسی در برخورد با رویدادهای جاری جهان اسلام
دکتر
عصام بشیر
نائب
رئیس اتحادیه جهانی علمای مسلمان
رئیس
مرکز اندیشه اسلامی و پژوهش‌های روز
الحمد لله ربّ العالمين، والصلاة والسّلام على سيّد
المرسلين نبيّنا محمّدٍ وعلى آله وصحبه أجمعين.
رخدادهای
تلخ و مصیبت‌های بی‌سابقه‌ای که امت اسلامی با آن دست به گریبان است، ایجاب می‌کند
که علما و خردمندان با توجه به مسؤولیتی که به مصداق آیه زیر بر دوش دارند، حکم
شرعی و مقاصدی آن را برای امت بیان کنند؛ خدای متعال می‌فرماید:
{وَإِذَا جَاءَهُمْ أَمْرٌ مِّنَ الْأَمْنِ أَوِ
الْخَوْفِ أَذَاعُوا بِهِ وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَإِلَىٰ أُولِي
الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنبِطُونَهُ مِنْهُمْ} [النساء:83].
و چون به ایشان خبری که مایه آرامش یا نگرانی است
برسد، آن را فاش می‌سازند، حال آنکه اگر آن را به پیامبر و اولوالامر عرضه می‌داشتند،
آنگاه اهل استنباط ایشان، به [مصلحت] آن پی می‌بردند، و اگر بخشش و رحمت الهی بر
شما نبود، جز عده‌ای اندکشمار همه از شیطان پیروی می‌کردید.
این
امر موجب می‌شود امت در مقام الگو قرار گیرد و از حالت نظارت و انفعال به مرحله ابتکار
و اقدام متمدنانه حرکت کند.
کسی
که در بحران کنونی امت تأمل کند، به میزان سردرگمی و نابسامانی امت که در بسیاری
از مواقع تا امروز هم وجود دارد، پی می‌برد. از این رو باید نگرش شرعی عمیقی
ارائه داد که روش‌های علمای محقق در خوانش صحنه با تعاملات، پیامدها و روابط
چندگانه آن در پرتو تهدید صهیونیستی را در نظر بگیرد؛ تهدیدی که به دور از خوانش‌های
عجولانه و احساسی، موجودیت فرهنگی امت اعم از عقیده و هویت و ارزش‌ها را هدف قرار
می‌دهد.
اینها
رویکردهای روش‌شناختی برای مقابله با این فاجعه بزرگ هستند:
نخست: در آغاز باید تأکید کنیم که خوانش‌های منظم شرعی،
از کلیات و قواعد جامعی سرچشمه می‌گیرد که در گفتمان شرع گنجانده شده است.
*دوم: توجه علمای صادق در برچیدن چالش‌ها و وسوسه‌هایی
که امروز گریبانگیر امت است و شناسایی عناصر آن باید ریشه‌ای و عملی باشد؛ زیرا
آثار زیانبارش تنها به کسانی که درگیر هستند ختم نمی‌شود، بلکه در صورت گسترش الگوی فراگیر آن، به کل
جهان اسلام و حتی کل بشریت سرایت می‌کند، چنان که خداوند متعال فرموده است:
{وَاتَّقُوا فِتْنَةً لَّا تُصِيبَنَّ الَّذِينَ
ظَلَمُوا مِنكُمْ خَاصَّةً} [الأنفال:25]،
و از فتنه‌ای که [چون درگیرد] فقط به ستمکارانتان
نمی‌رسد و [دامن‌گیر همگان می‌شود] پروا کنید و بدانید که خداوند سخت کیفر است
این خطر کلی و همه‌جانبه ایجاب می‌کند که مسلمانان به
صورت یکپارچه با آن مقابله کنند، به فرموده خداوند متعال:
{وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا
تَفَرَّقُوا وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنتُمْ أَعْدَاءً
فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَكُنتُمْ
عَلَىٰ شَفَا حُفْرَةٍ مِّنَ النَّارِ فَأَنقَذَكُم مِّنْهَا كَذَٰلِكَ يُبَيِّنُ
اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ} [آل عمران: 103]
و همگی به رشته الهی درآویزید و پراکنده نشوید، و
نعمت خداوند را بر خود یاد کنید که دشمنان همدیگر بودید و او میان دل‌های شما الفت
داد و به نعمت او با هم دوست شدید، و بر لبه پرتگاه آتش بودید و او بازتان رهاند،
خداوند بدین‌سان آیات خویش را برای شما به روشنی بیان می‌دارد تا هدایت یابید.
بنابراین فقدان کلمه جامع به معنای شرایط آشفته، نظم
نابسامان و تداوم درگیری و تفرقه است که منجر به شکست و پراکندگی و اشتغال به
اختلافات جزئی می‌شود و مسائل کلی امت را تباه می‌کند. جماعت در تعریف هویت اهل
سنت و جماعت همان سنت است و مطالبه جماعت به ویژه در نبردهای سرنوشت‌ساز ویژگی اهل
سنت محسوب می‌شود.
سوم: امروز با لحظه‌ای تاریخی روبرو هستیم که دشمن صهیونیستی
نیرومند شده است و می‌خواهد خاورمیانه جدید تشکیل دهد و اکثر قدرت‌های غربی هم از آن
حمایت می‌کنند. این امر چالش‌های جدیدی را در حوزه تمدن و موجودیت بر ساکنان این
منطقه تحمیل می‌کند و ضرورت ایجاب می‌کند اختلافات داخلی خود را به تعویق اندازند.
اولویت‌های دفاع مشروع و متمدنانه ایجاب می‌کند که هر دو بر ضرورت شناخت خطر قریب
الوقوعی تأکید کنند که با همدستی برخی از حکومت‌ها و سکوت سایر رژیم‌ها آنان را
تهدید می‌کند. به دلیل چنین مسائلی، مردم به علمایی اعتماد می‌کنند که در فقدان
حافظان مصالح امت از رهبران و فرماندهان مأموریت دارند.
چهارم: با توجه
به قرائت‌های انحرافی از رخداد اخیر و غلبه احساسات و نگاه جزئی و محدود، لازم است
دیدگاهی جامع و همه‌جانبه در چارچوب فقه معیار و نگاه مصلحتی مبتنی بر فقه
واقع، فقه مآلات و فقه مقاصد ارائه شود. پایبندی به مقتضیات انواع این فقه، مستلزم
درک عمیق و اجرای دقیق است و این همان چیزی است که خداوند متعال بر آن گواهی می‌دهد: {لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنبِطُونَهُ مِنْهُمْ}
[النساء: 83]
این فقه به تنهایی کاستی‌های برخی از فعالان عرصه دعوت
اسلامی را جبران می‌کند؛ کسانی که در سرنگون کردن ماهر هستند بدون این که جایگزین
و خط مشی ارائه دهند. دعا برای نابودی ظالم به دست ظالم کار آسانی است؛ اما مسؤولیت‌پذیری
مستلزم به حداکثر رساندن منافع و به حداقل رساندن آسیب‌ها و ایجاد منافع مشترک بر
اساس قوانین حرکت و کارآمدی است و یکی از واضح‌ترین آنها این است که واقعیت خلاء
را نمی‌پذیرد.
یکی از ایرادهای چشم‌انداز جامع، نگاه به واقعیت موجود از
زاویه روش‌شناسی تفرقه و چندپارگی و تبعیض است؛ علاوه بر زیاده‌گویی و اتهام خیانت
که در بسترهای مختلف مجازی رخ داده است. همه اینها امت را بر لبه گسست روانی و
اجتماعی قرار می‌دهد آن هم در زمانی که اتحاد برای دفع خطرناک‌ترین مفاسد امت به
ترتیب اولویت، امری ضرورت است و رویکرد اسلامی می‌طلبد افراد و گروه‌ها ارزیابی شوند؛
گاهی با توجه به حسن و قبح آنان چنان که رویکرد اهل حدیث است و گاهی بر حسب جهت‌گیری
مستقل که رویکرد اصولی‌ها است.
این نگاه اساسی شرعی مستلزم اتحاد امت برای مقابله با رژیم
صهیونیستی و پروژه آن و غلبه بر عوامل اختلاف و تفرقه است. این امر با حمایت از
مظلومان از همه فرقه‌های مسلمان و در عین حال سرزنش خود در بی‌عدالتی فاحش و کشتار
وحشتناک و نابودی سیستماتیک برادران ما در شام، عراق و یمن امکان‌پذیر است.
با این حال، ضرورت امروز مستلزم به تعویق انداختن این
مشکلات بدون کنار گذاشتن آنها و انتقال آنها به زمان دیگر است. اما در مواقع
لزوم این مقابله با رژیم صهیونیستی است که با بسیج تمام نیروها و توانمندی‌ها برای
شکست دادن و باطل کردن پروژه آن ضروری است.
در پایان:
بر کسی پوشیده نیست که اگر اختلافات ناشی از اجتهاد به جانبداری
خاص و جناح‌بندی‌های فرقه‌ای و منطقه‌ای و تخلیه‌های روانی تبدیل شود، دیگر رحمت نیست
و تبدیل به تفرقه بین اهل اسلام و پیروی از راه اهل کتاب می‌شود که از هدایت انبیا
و رسولان منحرف شدند. این‌جاست که خطر دودستگی و دوقطبی شدیدی که امروز امت شاهد
آن است هویدا می‌شود و می‌طلبد که یک گروه واحدی از علما در برابر این فاجعه بزرگ
سخن بگوید.
در این زمینه، مایلیم بر برخی از حقایق تأکید کنیم که به
اختصار به آنها اشاره می‌شود:
مسأله فلسطین و مقاومت در برابر دشمن صهیونیستی با توجه
به ابعاد دینی و تمدنی و پیامدهای اساسی آن بر بقای امت و آینده و سرنوشت آن، مسأله
امت معاصر است و این موضوع مورد اجماع علما و پیشوایان راستین است.
بر این اساس، باید از هر مقاومتی که در برابر اشغالگری صورت
می‌گیرد و وحشیگری آن را دفع می‌کند، بر اساس اصل تعاون در نیکی و تقوا و اتحاد بر
قاعده حلف الفضول [پیمان جوانمردان] استقبال کنیم. بدون آن که گزارش این واقعیت
باعث شود اختلافات فکری و عقیدتی را کنار بگذاریم و بدون آن که جنایات فرقه‌ای در
سوریه، عراق و یمن که قلب امت را زحمی کرد فراموش کنیم؛ زیرا زخم‌های امت یکی است
و مسائل آن به هم مرتبط است.
اکنون زمان به حداکثر رساندن اشتراکات در سطح گفتمان و
تلاش برای مقابله با آسیب‌های فرقه‌گرایی است که دشمنان امت در آن سرمایه‌گذاری می‌کنند
و به دنبال شعله‌ور کردن آن هستند. این امر در صورتی امکان‌پذیر است که نیت‌ها
خالص باشد و از سوی دیگر یک امر واجب است تا دشمن صهیونیستی اجزای امت را یک به یک
از هم نگسلد.
ما باید با مسأله فرقه‌ای به عنوان یک بیماری که نیاز به
درمان دارد، برخورد کنیم و تسلیم آن نشویم. افتادن در گرداب درگیری انرژی امت را
برای اهداف بیهوده هدر می‌دهد.
اگر به پیامدهای رخدادهای جاری نگاه کنیم، شکست مقاومت -
خدای ناکرده - منجر به این خواهد شد که پروژه صهیونیستی بدون بازدارندگی در سراسر امت
و کلان‌شهرهای اصلی آن بیداد کند. این امر مستلزم تلاش‌های یکپارچه امت برای جلوگیری
و بازدارندگی است و این وظیفه بالاتری است که بر سایر ملاحظات ارجحیت دارد و
خداوند راهنمای راه راست است.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
توجه: کلیه مقالات منتشر شده بیانگر نظر نویسندگان است و
لزوماً بیانگر نظر اتحادیه جهانی علمای مسلمان نیست.