پیشوای مسلمان صلاح الدین ایوبی و تلاش او در راه توحید و آزادی‌خواهی «حضور علما در فتوحات صلاح الدین (30)»
نویسنده: دکتر علی محمد صلابی
دبیرکل اتحادیه جهانی علمای مسلمان
علما و فقها با صلاح الدین همراه بودند و همگی او را تأیید می‌کردند. صلاح الدین پس از نبرد حطین و فتح عکا در روز جمعه دوم جمادی الثانی سال 583 فتوحاتش را آغاز کرد. زیرا عکا از یک سو به بیت المقدس منتهی می‌شد و از سوی دیگر با فتح آن می‌توانست از ورود آذوقه از مسیر اروپا به صلیبی‌های ساکن بیت المقدس جلوگیری کند. فقها و علمای زیادی از جمله قاضی و فقیه بزرگوار جمال الدین عبد اللطیف بن شیخ ابی نجیب سهروردی و فقیه ضیاء الدین عیسی هکاری در این فتح شرکت داشتند. پس از فتح شهر عکا، قاضی بزرگوار کلیسای آنجا را به مسجد تبدیل کرد و دستور داد قبله و منبر بسازند و سپس نماز جمعه را در آنجا اقامه کرد. ابن الاثیر در این باره می‌نویسد: "این اولین نماز جمعه در شام پس از تسلط اروپایی‌ها بر این منطقه بود. فقیه جمال الدین عبد اللطیف بن شیخ ابو نجیب سهروردی خطبه و امامت جمعه را بر عهده گرفت و پس از آن صلاح الدین مناصب وعظ و قضاوت و حسبه را به وی سپرد و او در شهر عکا ماندگار شد". (نقش فقها و علما در خاور نزدیک؛ آسیا نقلی ص 144).
فقیه عیسی هکاری هم در فتوحات با صلاح الدین همراهی می‌کرد. به همین خاطر سلطان پس از فتح عکا همه چیز را که مربوط به گروه شوالیه‌های داوی بود، اعم از خانه‌ها، روستاها، اماکن و محله‌ها را به پاس احترام او و اعتراف به جایگاه او و شرکت در جهاد با صلیبیون و تشویق او به ادامه جهاد به او سپرد. این اقدام صلاح الدین منحصر به فرد بود و پیش از او کسی چنین نکرده بود. با روش قبلی او در تقسیم غنایم و فیئ بین مجاهدین تفاوت داشت.
منابع اسلامی متفق القول هستند که تعداد زیادی از فقها و علما در فتح بیت المقدس (به قول مورخان آن) با صلاح الدین شرکت کردند. علمای مصر و شام به او پیوستند؛ شیخ ابوعمر بن قدامه مقدسی و برادرش شیخ موفق الدین بن قدامه از جمله کسانی بودند که در این فتح شرکت کردند. عالم فاضل و سرشناس ابن کثیر می‌نویسد: "او و برادرش و پسر عمویشان حافظ عبدالغنی و برادرش شیخ العماد در تمام جنگ‌های صلاح الدین با اروپائیان شرکت داشتند و در فتح بیت المقدس و سواحل و دیگر نقاط با او بودند". (البدایه و النهایه، ابن کثیر).
صلاح الدین در بحبوحه شادی از این فتح بزرگ، وزیر و مشاور و قاضی برجسته را که به خاطر بیماری از حضور در فتح بیت المقدس محروم ماند فراموش نکرد. او در دمشق سکونت داشت، لذا صلاح الدین نامه‌ای برایش فرستاد و این فتح را به او اعلام کرد. کلمات این نامه میزان محبت و احترام صلاح الدین نسبت به او را نشان می‌دهد. او در بخشی از نامه‌اش نوشته بود: "آرزو داشتم که در این لحظات زیبا در کنارم بودی تا شادی من از این پیروزی که خداوند نصیب کرده است کامل شود".
پس از آنکه خداوند فتح بیت المقدس را در روز جمعه 27 رجب سال 583 هجری قمری / اکتبر 1187 میلادی به صلاح الدین ارزانی داشت، او پولی را که در ازای فدیه از صلیبیون گرفته بود، بین امیران و علما و فقهایی در این پیروزی با او شرکت کردند تقسیم کرد. این مبلغ بالغ بر سیصد هزار دینار بود. سپس به خیمه بیرونی قدس رفت و با کمال فروتنی بین فقها و اهل علم حاضر شد و این پیروزی شکوهمند را به آنان تبریک گفت.
شاعران و علما و فقها با اشعاری این فتح باشکوه را به صلاح الدین تبریک گفتند و بدینوسیله میزان خوشحالی خود را از این پیروزی بزرگ بیان کردند. قاضی بن سینا ملک شاعر مشهور هم در میان آنان بود. گفتنی است که دو قاضی، فاضل و محی الدین زکی از نخبگان علما و فقیهانی بودند که فتح بیت المقدس به دست مسلمانان را پیش‌بینی کرده و مژدگانی آن را داده بودند. اراده خدا بر آن بود که این فتح در سال 583 هجری قمری، چهار سال پس از آن بشارت، رخ دهد. شاید این مژدگانی‌ها انگیزه و الهامی برای صلاح الدین در فتح بیت المقدس در این زمان مبارک یعنی مصادف با سفر اسراء و معراج رسول خدا بود. (صلاح الدین، الصلبی، ص 453).
سلطان صلاح الدین، به پاس احترام به قاضی محی الدین بن زکی و تقدیر از ابیاتی که در مدح صلاح الدین در فتح حلب سروده بود، خطبه نماز جمعه در مسجد الاقصی را به او سپرد. بن زکی در این اشعار فتح بیت المقدس در ماه رجب را به او بشارت داده بود. محی الدین بن زکی به صورت خانوادگی از جایگاه علمی والایی برخوردار بودند و در گفتن حق قاطعیت داشت. در فقه و ادبیات سرآمد بود و افزون بر این در تنظیم خطبه و برانگیختن شور و احساسات شنوندگان استعدادی بی‌نظیر داشت.
با توجه به مطالب پیش‌گفته روشن می‌شود که فقها و علما چه نقشی در فتح بیت المقدس داشتند. آنها با انگیزه شور و شوق مذهبی از همه جا به صفوف مجاهدین پیوستند و برای آزادی قدس شریف در رکاب صلاح الدین سلاح به دست گرفتند. به امید پیروزی یا شهادت به پیش رفتند و خداوند به پاس مجاهدت و تلاشی که کردند قدس شریف و مسجد الاقصی را به آغوش مسلمانان بازگرداند.
پس از آن هم متوقف نشدند و این پیروزی انگیزه‌ای قوی برای تقویت روحیه آنها بود و این واقعیتی است که ما در خطبه قاضی ابن زکی متوجه شدیم. او مسلمانان را به ادامه راه جهاد تشویق کرد؛ تا وقتی که همه مناطق اسلامی از پلیدی دشمنان پاک شد. موعظه فقیه ابن نجا نیز نمونه دیگری در همین راستا است.
از دیگر کارهای بزرگی که فقها و علما پس از فتح بیت المقدس انجام دادند، کار زیبای فقیه ضیاء الدین عیسی هکاری بود که پس از سلطان صلاح الدین برای صخره مقدس پنجره‌های آهنی ساخت تا آن را از هرگونه خرابکاری حفظ کند. او سپس منکرات و تصاویر و صلیب‌هایی را که مسیحیان در اطراف آن نصب کرده بودند از بین برد. (پیش، نقش فقها در جهاد، ص 153).
منابع:
1. دور الفقهاء والعلماء في الجهاد ضد الصليبيين خلال الحركة الصليبية، د. اسيا سليمان نقلي، مكتبة العبيكان 2002 م.
2. صلاح الدين الأيوبي، على الصلابي، دار ابن كثير، بيروت، ط1 2009
3. البداية والنهاية للحافظ عماد الدين أبي الفداء إسماعيل بن كثير القرشي، دار هجر، الطبعة الأولى 1419 هـ 1998 م.