جابر بن عبد الله حافظ، فقیه و صحابی امام؛ الگوی علمای ربانی

جابر بن عبد الله حافظ، فقیه و صحابی امام؛ الگوی علمای ربانی

دکتر علی محمد صلابی

دبیرکل اتحادیه جهانی علمای مسلمان

صحابی رسول خدا، امام بزرگ، مجتهد حافظ و فقیه ابو عبد الله و ابو عبد الرحمن انصاری خزرجی سلمی مدنی.

جابر پدرش عبد الله بن حرام انصاری سلمی و مادرش انیسه یا نسیبه دختر عقبه بن عدی بود؛ انیسه با پدر او در حرام به هم می‌رسند. پدرش عبد الله عمرو بن حرام صحابی رسول خدا بود که در جنگ احد به شهادت رسید. جابر از پیشکسوتان مسلمان بود و در بیعت رضوان حضور داشت و در حالی که کودکی بیش نبود با پدرش در بیعت عقبه هم حاضر شد. از کسانی بود که احادیث زیادی از رسول خدا روایت کرده است و حافظ سنن بود. از رسول خدا و ابوبکر و عمر و علی روایت کرده است. گروهی از صحابه و دو پسرش محمد و عقیل از او روایت کرد‌اند. احادیثی که از او روایت شده است به 1540 حدیث می‌رسد که 85 حدیث آن متفق علیه است و بخاری به تنهایی 26 و مسلم 126 حدیث از او روایت کرده‌اند. در مسجد نبوی حلقه‌ای داشت و مسائل دینی را به مردم آموزش می‌داد. 

علم و روایت او

جابر یکی از پیشکسوتان مسلمان و اهل مدینه بود. از همراهان همیشگی رسول خدا و از صحابه بزرگوارش بود. جابر در جمع‌آوری حدیث بسیار کوشید و در این راستا چه دلیلی بهتر از این که وی به خاطر بررسی یک حدیث از مدینه به شام رفت. جابر می‌گوید: شنیدم که شخصی از رسول خدا حدیثی روایت کرد؛ شتری خریدیم و بار سفر بستم و به مدت یک ماه در راه بودم تا این که به شام رسیدم. عبد الله بن انیس را دیدم به دربان گفتم: به عبد الله بگو جابر بر در ایستاده است. گفت: جابر پسر عبد الله؟ گفتم: آری. برخاست و به نزدم آمد و در حالی که لباسش جمع می‌کرد در آغوشم گرفت. گفتم: حدیثی را درباره قصاص شنیده‌ام که راوی آن تو هستی؛ نگران آن بودم پیش از آن که از زبان تو بشنوم یکی از ما دو نفر از دنیا برویم. گفت: شنیدم که رسول خدا فرمود: مردم در روز قیامت محشور می‌شوند... و حدیث قصاص در روز قیامت را نقل کرد. 

جابر بیشتر عمرش را در مدینه سپری کرد و با عایشه و ابن عمر بود. از مفتیان بزرگ مدینه بود و ذهبی در شرح حالش آورده است: امام بزرگ و مجتهد حافظ. جابر سنت را برای بسیاری از تابعین نقل کرد. در اواخر عمرش برای شنیدن برخی از احادیث به مکه رفت و در آنجا علم و دانش خود را به عطا بن ابی رباح و عمرو بن دینار عرضه کرد و این کار به گسترش دایره علم او کمک کرد. 

جابر با نقل 1540 حدیث طبیعی بود که یکی از کسانی باشد که بیشترین حدیث را از رسول خدا نقل کرده است؛ در موضوعات گوناگون حدیث روایت کرده است. از صحابه حدیث نقل کرده است و از او نیز نقل شده است. بسیار مشتاق بود علم و دانشی که آموخته بود نزد مردم ترویج دهد. هر گاه از او سؤالی می‌شد با سند پاسخ می‌داد. مجتهد بود و در فتوا میانه‌روی می‌کرد.    

جهاد

جابر از هر فرصتی برای جهاد استفاده می‌کرد؛ به جز احد در تمام غزوات رسول خدا شرکت کرد. در جنگ بدر جزء رزمندگان نبود بلکه مسؤول آب‌رسانی به لشکر بود. پدرش مانع رفتن او به جنگ شد؛ وقتی پدرش در جنگ احد به شهادت رسید، خدمت رسول خدا رسید و به نیروهای جهادی پیوست. از جابر روایت است: وقتی پدرم عبد الله در جنگ بدر کشته شد، در همه جنگ‌ها با رسول خدا بودم. جابر در جهاد با رسول خدا سابقه طولانی داشت؛ در دوازده غزوه و به عبارتی نوزده غزوه حضر داشت. در جنگ صفین هم در رکاب علی بن ابی طالب بود. 

در اواخر عمر بینایی‌اش را از دست داد و در مدینه وفات کرد. همچنین گفته‌اند در مکه یا در قبا وفات کرد. سال وفات او هفتاد و هشت یا نه یا هفت هجری بوده است. در هنگام وفات 94 سال سن داشته است و ابن بن عثمان بر وی نماز خوانده است. 

منابع: 

1.   ابن عساكر: تاريخ دمشق، 11/ 233، وابن حجر: الإصابة في تمييز الصحابة، 1/ 546.

2.   ابن الأثير أبو الحسن: أسد الغابة، 1/492.

3.   جابر بن عبد الله، وهبي غاوجي، دار القلم، دمشق، ط2، 1988م، ص90

4.   ابن عبد البر: الاستيعاب في معرفة الأصحاب، 1/ 220.

5.   الدينوري: المعارف، ص307، والطبري: تاريخ الطبري، 11/526، وابن عبد البر: الاستيعاب في معرفة الأصحاب، 1/ 220، وابن عساكر: تاريخ دمشق، 11/ 238، وابن الأثير: أسد الغابة،1/ 492.