قواعد شکست و پیروزی در سوره‌های انفال و آل عمران
دکتر علی محمد صلابی
دبیرکل اتحادیه جهانی علمای مسلمان
سوره انفال از غزه بدر به تفصیل سخن گفته است و سوره آل عمران از غزوه احد؛ تا بسیاری از مسائل مربوط به قضا و قدر، مفهوم زندگی و مرگ، شکست و پیروزی، سود و زیان، ایمان و نفاق، سختی و آسایش و مفاهیمی که صحابه در رخدادهای بدر و احد در این دو سوره فرا گرفتند به امت آموزش دهد.
خداوند این قواعد را در آیاتی از قرآن کریم بیان کرده است و به طور خلاصه عبارتند از:
1- پیروزی از آغاز تا پایان به دست خداوند است و هیچ فردی در آن دخالت ندارد. به هر کس بخواهد می‌بخشد و از هر کس که بخواهد می‌گیرد؛ مانند رزق و اجل و عمل:
﴿وَمَا جَعَلَهُ اللَّهُ إِلاَّ بُشْرَى وَلِتَطْمَئِنَّ بِهِ قُلُوبُكُمْ وَمَا النَّصْرُ إِلاَّ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾ [الأنفال: 10].
و خداوند آن را جز بشارتی برای شما نکرد و تا دل‌هایتان با آن آرام بگیرد، و پیروزی جز از سوی خداوند نیست، که خداوند پیروزمند فرزانه است.
2- وقتی خداوند پیروزی را مقدر می‌کند تمام نیروهای زمینی نمی‌توانند جلوی آن را بگیرند و زمانی هم شکست را مقدر کند باز نمی‌توانند شکست را از امت دفع کنند:
﴿إِنْ يَنْصُرْكُمُ اللَّهُ فَلاَ غَالِبَ لَكُمْ وَإِنْ يَخْذُلْكُمْ فَمَنْ ذَا الَّذِي يَنْصُرُكُمْ مِنْ بَعْدِهِ وَعَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ﴾ [آل عمران: 160].
اگر خداوند شما را یاری دهد، کسی بر شما پیروز نخواهد شد، و اگر شما را فروگذارد، کیست که شما را پس از او یاری دهد، و مؤمنان باید که تنها بر خداوند توکل کنند.
3- این پیروزی قوانین ثابت خود را دارد و ما نیازمندیم که آن را بفهمیم؛ کسانی که پرچم خدا را بلند می‌کنند باید آن را خالصانه برای خدا بلند کنند: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ يَنْصُرْكُمْ وَيُثَبِّتْ أَقْدَامَكُمْ﴾ [محمد: 7] ای کسانی که ایمان آورده‌اید اگر [دین] خدا را یاری دهید، شما را یاری می‌دهد و گام‌هایتان را استوار می‌دارد. یاری خدا در فرمانبری از او و پایمردی و جهاد در راه او نهفته است.
4- وحدت و یکپارچگی اساس پیروزی و تفرقه و اختلاف باعث ویرانی و شکست است:
﴿وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلاَ تَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ رِيحُكُمْ وَاصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ﴾ [الأنفال: 46].
و از خداوند و پیامبر او اطاعت کنید و اختلاف کلمه نداشته باشید که بددل خواهید شد و شان و شوکتتان بر باد می‌رود، و شکیبایی کنید که خداوند با شکیبایان است.
5- فرمانبری از خدا و رسول اساس پیروزی است؛ اما سرپیچی از آنها به شکست منجر می‌شود:
﴿وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلاَ تَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ رِيحُكُمْ وَاصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ﴾ [الأنفال: 46].
و از خداوند و پیامبر او اطاعت کنید و اختلاف کلمه نداشته باشید که بددل خواهید شد و شان و شوکتتان بر باد می‌رود، و شکیبایی کنید که خداوند با شکیبایان است.
6- دنیادوستی و تلاش برای کالای دنیوی امت را از نصرت و یاری خداوند محروم می‌کند:
﴿حَتَّى إِذَا فَشِلْتُمْ وَتَنَازَعْتُمْ فِي الأَمْرِ وَعَصَيْتُمْ مِنْ بَعْدِ مَا أَرَاكُمْ مَا تُحِبُّونَ مِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الدُّنْيَا وَمِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الآخِرَةَ﴾ [آل عمران: 152].
تا آنجا که بد دل شدید و پس از آنکه خواسته‌ها و خواستنی‌ها را به شما نمایاند، بگو-مگو در کار آوردید و سرکشی پیشه کردید، چه گروهی از شما دنیا را می‌طلبد و گروهی از شما آخرت را...
7- کمبود نیروی انسانی و ساز و برگ دلیل شکست نیست:
﴿وَلَقَدْ نَصَرَكُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ وَأَنْتُمْ أَذِلَّةٌ فَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ [آل عمران: 123].
و خداوند شما را در حالی که ناتوان بودید در [جنگ] بدر یاری داد، پس از خداوند پروا کنید مگر سپاس او را به جای آورید.
8- برای رویارویی با دشمن حتما به نیروهای مادی و معنوی نیاز داریم:
﴿وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَمِنْ رِبَاطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّكُمْ وَآخَرِينَ مِنْ دُونِهِمْ لاَ تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ يَعْلَمُهُمْ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَيْءٍ فِي سَبِيلِ اللَّهِ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنْتُمْ لاَ تُظْلَمُونَ﴾ [الأنفال: 60].
و در برابر آنان هر نیرویی که می‌توانید، از جمله نگاهداری اسبان، فراهم آورید، تا به آن وسیله دشمن خدا و دشمن خود را بترسانید، همچنین دیگرانی را هم غیر از آنان، که شما ایشان را نمی‌شناسید، و خداوند می‌شناسدشان، و آنچه در راه خدا انفاق کنید، پاداشش به شما بر می‌گردد، و بر شما ستم نمی‌رود.
9- استقامت در رویارویی و صبر در معرکه از عوامل اصلی پیروزی هستند:
﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا لَقِيتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيرًا لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ [الأنفال: 45]
ای مؤمنان چون با گروهی [از دشمن] رو در رو شدید، ثابت‌قدم باشید و خداوند را بسیار یاد کنید، باشد که رستگار شوید.
﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا زَحْفًا فَلاَ تُوَلُّوهُمُ الأَدْبَارَ﴾ [الأنفال: 15].
ای مؤمنان چون با انبوه کافران رو در رو شدید هرگز به آنان پشت مکنید.
10- هیچ چیزی مانند ذکر خدا به ثبات و پیروزی کمک نمی‌کند؛ ذکر با حضور قلب باعث پیروزی می‌شود؛ یاری جستن از خدا و توکل بر او و عدم اعتماد به تعداد و سازوبرگ و صبر در نبرد و عامل اساسی پیروزی است:
﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا لَقِيتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيرًا لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ [الأنفال: 45].
ای مؤمنان چون با گروهی [از دشمن] رو در رو شدید، ثابت‌قدم باشید و خداوند را بسیار یاد کنید، باشد که رستگار شوید.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
توجه: کلیه مقالات منتشر شده بیانگر نظر نویسندگان است و لزوماً بیانگر نظر اتحادیه جهانی علمای مسلمان نیست.
منابع:
1. الصلابي، علي محمد، (2021)، السيرة النبوية، ج 2، ط11، دار ابن كثير، 2021، ص 122-123.
2. الغضبان، منير، (د.ت)، فقه السِّيرة النَّبويَّة، معهد البحوث العلميَّة، وإحياء التراث - مكَّة المكرَّمة.