حقوق کودکان پیش از تولد
دکتر احمد ریسونی (رئیس اتحادیه)
برگردان: دفتر نمایندگی اتحادیه جهانی علمای مسلمام – شعبهی ایران
معاهدهی حقوق کودک که سی سال پیش یعنی در سال 1989 در مجمع عمومی سازمان ملل متحد تصویب شد، هجده سالگی را پایان مرحلهی کودکی قرار داد اما آغاز آن را تعیین نکرد. اگر چه ظاهرا بر این باورندکه این مرحله با تولد کودک آغاز میشود. اما در رابطه با پیش از ولادت و حقوق جنین حتی تا سن هشت یا نه ماهگی هیچ سخنی به میان نیامده است.
در مادهی ششم معاهدهی مذکور آمده است: کشورهای عضو پذیرفتهاند که هر کودکی ذاتا حق زندگی دارد و تا حد ممکن زنده ماندن و رشد
کودک را به خوبی تضمین میکنند. اما تعیین نکردهاند که این حق ذاتی در زندگی چه وقت تحقق مییابد و چه وقت به رسمیت شناخته و تضمین می
شود؟ آیا باید منتظر بمانیم که سازمان ملل یا سازمان یونیسف وابسته به آن این کاستی را جبران کنند؟
تغییر پیاپی قوانین مربوط به حقوق بشر ایجاب میکند سند جدیدی از "حقوق پیش از تولد کودک" را نزدیک بلکه واجب تدوین شوند.
در انتظار روزی که به این پیشرفت حقوقی دست یابیم، این چکیده از حقوق کودک و جنین در اسلام و فقه اسلامی را تقدیم میکنیم:
بنا بر احادیث نبوی و قواعد شرعی فقهای اسلام مسائل زیر مطرح کردهاند:
1- جنین از زمانی که آفرینش او آغاز میشود و ساختار اولیهاش شکل میگیرد، از نظر شخصیت معنوی انسان کاملی محسوب میشود اگر چه از نظر جسمی هنوز به طور کامل به مادر وابسته است.
2- بر این اساس تمام مسائل مربوط به مراقبت و نگهداری برای این انسان یا جنین واجب میشود و به هیچ وجه جایز نیست مورد آزار و اذیت قرار گیرد و سلامتیاش به خطر افتد.
3- با تأکید بر این مسأله سقط جنین یا ایراد صدمهی عمدی که منجر به سقط شود، موجب دیه و کفاره میشود حتی اگر عامل آن پدر یا مادر باشد. شیخ خلیل در مختصر خود میگوید: جنین اگر چه خون بستهای باشد یک دهم مادر دیه دارد. نفراوی در "الفواکه الدوانی" مینویسد: معنایش این است که هر کس باعث افتادن جنین از شکم مادر شود و جنین بدون جیق افتد، یک دهم دیهی مادر به وارث او تعلق میگیرد.
تحریم سقط جنین در مذهب امام مالک از ابتدای دوران بارداری آغاز میشود؛ اما جمهور فقهاء سقط جنین چهل روزه را تحریم کردهاند و پیش از آن را جایز میدانند. دلیلشان این حدیث نبوی است که میفرماید:
«إذا مر بالنطفة ثنتان وأربعون ليلة بعث الله إليها ملكا فصورها وخلق سمعها وبصرها وجلدها ولحمها وعظامها، ثم قال: يا رب أذَكَـرٌ أم أنثى؟ فيقضي ربك ما شاء ويكتب الملكُ، ثم يقول: يا رب أجَلُه؟ فيقول ربك ما شاء ويكتب الملك. ثم يقول: يا رب رزقه؟ فيقضى ربك ما شاء ويكتب الملك. ثم يخرج الملك بالصحيفة في يده فلا يزيد على ما أُمر ولا ينقص»- الحديث في صحيح مسلم.
هر گاه نطفه چهل و دو شب را پشت سر گذاشت خداوند فرشتهای را میفرستد تا او را شکل دهد و گوش و چشم و پوست و گوشت و استخوانش را میآفریند. سپس فرشته میپرسد: پروردگارا مرد است یا زن؟ خداوند هر چه خواست مقدر میکند و فرشته مینویسد. سپس میپرسد: پروردگارا اجلش چه وقت است؟ پروردگارت هر وقت بخواهد تعیین میکند و فرشته مینویسد. سپس میگوید: پروردگارا روزیاش چیست؟ پس پروردگارت هر چه خواست برایش مقدر میکند سپس فرشته با صفحهای که در دست دارد خارج میشود و چیزی بر دستور نمیافزاید و از آن نمیکاهد.
5- سقط جنین پس از چهار ماه یعنی زمانی که بنابر حدیث نبوی روح در بدنش دمیده میشود بدون هیچ اختلافی به شدت حرام است و سقط عمدی همانند یک قتل کامل است.
6- جنین با این ویژگی ذمهی مالی و اهلیت مدنی دارد که "اهلیت وجوب" نامیده میشود یعنی چیزهایی که برای او واجب است نه بر او. سعد الدین تفتازانی در "التلویح" مینویسد: جنین پیش از تولد بخشی از مادر است به این صورت که همراه با مادر جابجا میشود اما از جهت زنده بودن و آمادگی برای جدا شدن مستقل است. بنابراین از یک جهت دارای ذمه است و به درجهای رسیده است که حقوقی مانند ارث و وصیت و نسب برای او واجب میشود بدون این که چیزی بر او واجب باشد. حتی اگر ولی چیزی برای او بخرد پرداخت بهایش بر او واجب نیست. پس از تولد ذمهی او مطلقا برای او واجب است چون از هر جهت یک نفس مستقل است و شایستگی وجوب بر او و برای او مییابد.
7- از این نگاه جنین مانند سایر ورثه حق ارث دارد؛ قسمتی از ترکه نگه داشته میشود تا سهم او مشخص شود و برای او و به نام او محفوظ میماند تا به سن رشد برسد.
8- در زکات فطر مستحب است جنین در جمع اشخاصی که زکاتشان پرداخت میشود قرار گیرد؛ به ویژه زمانی که چهار ماه را تمام کرده باشد. با توجه به این مسأله و مسألهی پیشین جنین عملا به یکی از افراد خانواده تبدیل شده است. از شگفتیهای پیشرفت علم پزشکی آن است که امروزه مردم جنین خود را در شکم مادر مشاهده میکنند و ویژگیهای او را تشخیص میدهند؛ صدای ضربان قلبش را میشنوند حتی عکسش را میگیرند و یادگاری نگه میدارند و با آن مأنوس میشوند در حالی که هنوز در شکم مادر است.
9- جنینی که به سن چهار ماهگی رسیده است اگر سقط شود یا آن را سقط کنند، همانند سایر مردگان باید او را غسل دهند و کفن کنند و بر او نماز بگذارند. جنین در حالت زنده و مرده باید مورد احترام قرار گیرد.
10- از زیبایی‌های فقه اسلامی آن است که به زن شیرده نیز مانند زن آبستن اجازه داده است از بیم زیان دیدن نوزاد یا جنین روزه‌ی رمضان را افطار کنند. شیخ علیش در "منح الجلیل شرح مختصر خلیل" مینویسد: اگر زن آبستن یا شیرده یقین داشته باشد یا حتی گمان کند که روزه برای فرزندش زیان دارد جایز است افطار کنند اگرچه زیان اندکی هم باشد و اگر بیم هلاک یا زیان شدید وجود داشته باشد شکستن روزه واجب است.
حق کودک شیرخوار و حق جنین به یک اندازه مراعات میشود و اگر زن آبستن اجازه دارد به خاطر مراعات حال جنین فریضه‌ی روزه را ترک کند حتی گاهی هم ترک روزه بر او واجب میشود، پس حال کسی که با سیگار یا شراب یا مواد مخدر و کارهای مشابه به جنین زیان می‌رساند چگونه خواهد بود؟