رواداری از ارکان و ارزش‌های قرآن کریم است
علی محمد صلابی
دبیرکل اتحادیه جهانی علمای مسلمان
رواداری اولین ویژگی شریعت و از بزرگ‌ترین اهداف آن است: رواداری در برخورد با مسائلی
که مردم به نزاع در آن عادت کرده‌اند و کلمه «آسانگیری» زیباترین کلمه برای نشان دادن
این معنا است. آسانگیری از صفت بخشش و سخاوت حکایت دارد و در حدیثی از جابر بن عبدالله
آمده است که رسول خدا فرمود:
«رحمَ اللهُ رَجُلاً سمحاً إذا باع، سمحاً إذا اشترى، سمحاً إذا اقتضى».
رحمت خدا بر کسی که وقتی می‌فروشد آسانگیر است، وقتی می‌خرد آسانگیر است و وقتی که
نیاز دارد مدارا می‌کند.
رواداری یکی از بزرگ‌ترین صفات اسلام است که در حد وسط بین افراط و تفریط قرار دارد
و در حدیث صحیح از ابن عباس از رسول خدا روایت است:
«أحبُّ
الدينِ إلى اللهِ الحنيفيةُ السمحةُ».
محبوب‌ترین
دین نزد خدا، راستگویی و رواداری است.
معنای رواداری به گذشت در حد اعتدال بازمی‌گردد و به معنای آسانگیری است که یکی از
صفات اسلام است. خدای متعال فرموده است:
﴿يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلاَ يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ﴾ [البقرة:
185].
خداوند
برای شما آسانی را می‌خواهد و سختی را نمی‌خواهد.
با نگاه به شریعت می‌بینیم که این اصل در قانون‌گزاری
اسلامی بسیار مهم است؛ لذا صرفاً از یک آیه یا یک خیر استنباط نمی‌شود تا کسی
اعتراض نکند که اصول قطعی با ظواهر ثابت نمی‌شود؛ زیرا ادله این اصل بسیار است و کثرت
امور ظاهری دلالت بر قطعیت دارد. به همین خاطر امام مالک بن انس در جاهایی در کتاب
"الموطا" می‌فرماید: دین الله آسان است؛ این عبارت از امام مالک برای ما
کافی است چون آن را از بطن شریعت یافته است. رواداری بهترین ویژگی برای آرامش
درونی است و در پذیرش هدایت و ارشاد کمک می‌کند. (بنعاشور، 1384، ص 51) خداوند متعال
می فرماید:
﴿فَبِمَا
رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ
لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ﴾ [آل عمران: 159]..
پس به
[برکت] رحمت الهی، با آنان نرمخو [و پُرمِهر] شدی، و اگر تندخو و سختدل بودی
قطعاً از پیرامون تو پراکنده می‌شدند.
حکمت رواداری
در شریعت این است که خداوند این شریعت را دین عقل سلیم قرار داده است و امور عقل سلیم
به فطرت باز می‌گردد. فطرت در درون انسان
است و پذیرش آن آسان است. یکی از ویژگی‌های فطری انسان این است که از سختگیری و
خشونت بیزار است. خدای متعال فرموده است:
﴿يُرِيدُ
اللَّهُ أَنْ يُخَفِّفَ عَنْكُمْ وَخُلِقَ الإِنْسَانُ ضَعِيفًا ﴾ [النساء: 28].
خداوند
می‌خواهد بر شما آسان گیرد و انسان ناتوان آفریده شده است.
خداوند
خواسته است شریعت اسلام یک قانون کلی و دائمی باشد، لذا این امر ایجاب می‌کرد که اجرای
آن در بین امت آسان باشد و این در صورتی ممکن است که سختی و مشقتی به همراه نداشته
باشد؛ زیرا با رواداری تحمل آسان‌تر است و باعث آرامش روحی در حالت فردی و اجتماعی
می‌شود. (بنعاشور، 1383، ص 271).
رواداری
در گسترش شریعت و دوام آن تأثیر بسزایی داشته است و تاریخ به ما نشان داده است که میزان
پیروی ملت‌ها از ادیان و استقامت آنان در عمل، بستگی به آن داشت که ادیان چقدر به
رواداری نزدیک بوده‌اند. اگر برخی از ادیان به درجه‌ای از شدت و حدت می‌رسیدند که از
اصل مدارا فراتر می‌رفت، پیروانش لجاجت می‌کردند و خیلی زود از آن روی گردان می‌شدند
یا بیشتر آن را نادیده می‌گرفتند.
اسلام وصف مدارا بر احکام خود را همواره حفظ کرده است و در صورت بروز عوارض و
نشانه‌های زمانی یا فعلی که موجب شدّت احکام می‌شود، اسلام باب رخصت را به روی مردم
گشوده است.
﴿فَمَنِ
اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلاَ عَادٍ فَلاَ إِثْمَ عَلَيْهِ﴾ [البقرة: 173].
اما
اگر کسی درمانده شود، و تجاوز کار و زیاده‌خواه نباشد [و از آنها بخورد] گناهی بر
او نیست،
﴿إِلاَّ
مَا اضْطُرِرْتُمْ إِلَيْهِ﴾ [الأنعام 119]،
مگر
آنچه از [خوردن] آن ناچار شوید.
در
حدیث شریف آمده است:
«إنّ
اللهَ يحبُّ أن تؤتى رُخصُه كما يُحِبُّ أن تؤتى عزائمُه».
خداوند
دوست دارد که رخصت داده شود همان گونه که دوست دارد به عزیمت عمل شود.
یکی از قواعد مشهور فقهی این است: مشقت و سختی، مستلزم آسانگیری است.
1- از رواداری قرآن کریم این است که با هر گونه تندروی مخالفت می‌کند؛ با کسانی که
پاکی‌ها و زیبایی‌هایی را که خداوند برای بندگانش روا داشته است حرام می‌دانند. (بنعاشور،2006،
ص52)
در
قرآن می‌خوانیم: ﴿يَابَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ
وَكُلُوا وَاشْرَبُوا وَلاَ تُسْرِفُوا إِنَّهُ لاَ يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ قُلْ
مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ
الرِّزْقِ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً
يَوْمَ الْقِيَامَةِ كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الآيات لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ ﴾ [الأعراف:
31 ـ 32].
ای
فرزندان آدم زینت [ پوشاک] خود را در هر مسجد برگیرید و بخورید و بیاشامید ولی
اسراف مکنید چرا که او اسرافکاران را دوست ندارد.
بگو چه
کسی زینت الهی را که برای بندگانش پدید آورده، و رزق پاکیزه او را حرام کرده است؟
بگو اینها در زندگانی دنیا برای مؤمنان [و نامؤمنان] است و در روز قیامت نیز خاص
مؤمنان است، بدین‌سان آیات خود را برای اهل معرفت به روشنی بیان می‌کنیم.
قرآن
در آیات مدنی، جماعت مؤمن را مورد خطاب قرار می‌دهد و می‌فرماید:
﴿يَاأَيُّهَا
الَّذِينَ آمَنُوا لاَ تُحَرِّمُوا طَيِّبَاتِ مَا أَحَلَّ اللَّهُ لَكُمْ وَلاَ
تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لاَ يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ وَكُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ
اللَّهُ حَلاَلاً طَيِّبًا وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي أَنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ
﴾ [المائدة: 87 ـ 88].
ای
مؤمنان چیزهای پاک و پسندیده‌ای را که خداوند بر شما روا داشته است، ناروا
مشمارید، و از حد مگذرید که خداوند تجاوزکاران را دوست ندارد.
و از
آنچه خداوند به شما روزی داده است و پاک و پاکیزه است بخورید و از خداوندی که به
او ایمان دارید پروا داشته باشید.
این دو
آیه کریمه حقیقت رویکرد اسلام در بهره‌برداری از پاکی‌ها و ایستادگی در برابر غلو
در برخی ادیان یا برخی از افراد بی‌پروا را به مسلمانان گوشزد می‌کند.
2- یکی
دیگر از جنبه‌های رواداری اسلام، رویکردی است که در دعوت به سوی خدا و مناظره با مخالفان
دنبال می‌کند. در قرآن می‌خوانیم:
﴿ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ
وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ﴾[النحل: 125] (عبد العزيز، 2006، ص370).
با تأمل در این آیه شریفه درمی‌یابیم که این آیه صرفاً به مناظره امر نمی‌کند، بلکه
به بهترین شیوه در مناظره دستور می‌دهد؛ اگر دو راه برای گفتگو و مناظره وجود داشته
باشد که یکی خوب و دیگری بهتر است، مسلمان باید با روشی که بهتر است مناظره و
استدلال کند؛ تا دل‌های فراری را جذب و آنها را به هم نزدیک کند.
3
- از رواداری رسول اکرم این بود که جوانی از قریش نزد او آمد و اجازه زنا
خواست؛ صحابه خشمگین شدند و به خاطر جسارتی که در برابر پیامبر خدا داشت به او
حمله کردند. اما رسول اکرم موضع دیگری گرفت و فرمود: نزدیک بیا: آیا این کار را
برای مادرت دوست داری؟» گفت: نه فدایت شوم به خدا سوگند دوست ندارم. فرمود: مردم هم
برای مادرشان دوست ندارند. سپس فرمود درباره دخترت؟ خواهرت؟ عمه‌ات؟ و همچنان می‌گفت
خیر! دوست ندارم. برای فلانی و فلانی؟» می‌گفت: فدایت شوم خیر! سپس فرمود: مردم هم
این را درباره خودشان دوست ندارند. سپس دستش را بر او گذاشت و فرمود: «خدایا گناهش
را ببخش و دلش را پاکیزه و عفتش را حفظ کن»، پس از آن دیگر به چیزی توجه نکرد.
پیامبر
اکرم با چنین ملایمتی با او رفتار کرد تا ایمانش اصلاح شود. ایمان در قلبش بود و
شر بر او عارض شده بود. رسول خدا همچنان با او گفتگو می‌کرد تا این که عقلش قانع
شد و دلش آرام گرفت و به پلیدی زنا پی برد و از دعای پیامبر اکرم فیض برد. (عبدالعزیز،
1385، ص 31).
منابع:
1.
علي محمد الصلابي، الإيمان بالقرآن الكريم والكتب السماوية، المكتبة العصرية
للطباعة والنشر،1432ه-2011م، ص 143-147
2.
عمر عبد العزيز، سماحة الإسلام، المكتبة الذهبية، 1427-2006.
3.
محمد الطاهر بن عاشور، أصول النظام الاجتماعي في الإسلام، دار السلام، القاهرة،
1426-2005.
4.
محمد الطاهر بن عاشور، مقاصد الشريعة الإسلامية، تحقيق: محمد الحبيب ابن الخوجة
الناشر: وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية، قطر عام النشر: 1425 هـ - 2004م.