دانش
سودمند: پایه اندیشه و توانمندی
دکتر
علی محمد صلابی
دبیرکل
اتحادیه جهانی علمای مسلمان
اسلام
همواره به تربیت عقلی توجه داشته است به نوعی که مغز را متحول کند و توانایی آن را
در نگرش و تدبر و تأمل رشد دهد و همین امر است که او را واجد شرایط تحمل بار دعوت
الهی می‌سازد. خدای متعال در کتاب گرانقدرش به این مهم اشاره می‌کند و به همگان امر می‌کند:
"قُلِ انْظُرُوا مَاذَا فِي
السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَمَا تُغْنِي الآَيَاتُ وَالنُّذُرُ عَن قَوْمٍ لاَّ
يُؤْمِنُونَ" [يونس: 101].
بگو [به دیده
عبرت] بنگرید که در آسمانها و زمین چیست؟ و نشانه‌های عبرت‌انگیز و نیز هشدارها
سودی به حال قومی که ایمان نمی‌آورند، ندارد.
"قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِكُمْ سُنَنٌ
فَسِيرُوا فِي الأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ" [آل
عمران: 137].
پیش از شما
سنتهایی بوده و گذشته است، در زمین سیر و سفر کنید و سرانجام دروغ انگاران را
بنگرید.
"قُلْ سِيرُوا فِي الأَرْضِ
فَانْظُرُوا كَيْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللهُ يُنشِئُ النَّشْأَةَ الآَخِرَةَ
إِنَّ اللهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ"
[العنكبوت: 20].
بگو در زمین سیر
و سفر کنید و بنگرید خداوند چگونه آفرینش را آغاز کرده است و سپس نشاه آخرت را
پدید می‌آورد، بی‌گمان خداوند بر هر کاری تواناست.
"كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَيْكَ
مُبَارَكٌ لِّيَدَّبَّرُوا آيَاتِهِ وَلِيَتَذَكَّرَ أُولُو الألْبَابِ" [ص:
29].
فرستاده‌ایم، تا
در آیات آن اندیشه کنند، و خردمندان از آن پند گیرند.
عقل یکی از توانایی‌های مهم انسان است و به همین خاطر در
تربیت اسلامی به آن توجه فراوانی می‌شود و خدای متعال آن را اساس تکلیف انسان قرار
داده است؛ بنابراین کسی که به خاطر جنون یا اسباب دیگر از نعمت عقل محروم باشد
مکلف به شمار نمی‌رود و تکلیف از او ساقط است. خدای متعال فرموده است:
"وَلاَ تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ
السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُولَئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْؤُولاً"
[الإسراء: 36]
و آنچه به آن
علم نداری پیروی مکن، چرا که گوش و چشم و دل هر یک در آن کار مسؤول است.
عقل نعمتی
است از جانب خداوند به انسان که از طریق آن می‌تواند دانش اندوزد و بفهمد. آموختن و
جستجوی علم از مهم‌ترین و مقدس‌ترین کارکردهای این عقل است. هر کس برای رهایی از تاریکی
جهل و نادانی، از عقل خود توشه برنگیرد در حق این نعمت بزرگی که خداوند به او بخشیده
و بدین وسیله او را از سایر موجودات متمایز ساخته کوتاهی کرده است. از این رو، چنان
که در حدیث نبوی هم آمده است دانش‌اندوزی را بر انسان مسلمان واجب است.
از
انس بن مالک روایت است که رسول خدا فرمود:
"طلبُ العلمِ فريضةٌ على كلِّ مسلمٍ، وإِنَّ طالبَ
العلمِ يستغفِرُ له كلُّ شيءٍ، حتى الحيتانِ في البحرِ" (أخرجه ابن ماجه:
224).
کسب
دانش بر هر مسلمانی واجب است و همه موجودات برای طالب علم آمرزش می‌خواهند حتی
ماهیان دریا.
اسلام
برای پاک‌سازی عقل از هر چیزی که مانع تفکر صحیح و عینی و صادقانه در جستجوی حقیقت
شود، روشی را ارائه کرده است که مشتمل بر چند نکته است و مهم‌ترین آنها عبارتند از:
1-
دور کردن عقل
از فرضیات مبتنی بر سوء ظن و حدس و گمان یا وابستگی و تقلید؛ قرآن کریم در چندین
آیه نسبت به این موضوع هشدار داده است به عنوان نمونه:
"إِن
يَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَإِنَّ الظَّنَّ لاَ يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئًا"
[النجم: 28].
و ایشان را به آن علمی نیست، جز از پندار پیروی
نمی‌کنند و بی‌گمان پندار چیزی از حقیقت را به بار نمی‌آورد.
"قَالُوا بَلْ
نَتَّبِعُ مَا أَلْفَيْنَا عَلَيْهِ آبَاءَنَا أَوَلَوْ كَانَ آبَاؤُهُمْ لاَ
يَعْقِلُونَ شَيْئًا وَلاَ يَهْتَدُونَ"
[البقرة: 170].
و چون به ایشان گفته شود از آنچه خداوند نازل
کرده است پیروی کنید، گویند خیر، ما از آنچه نیاکانمان را بر آن یافته‌ایم پیروی
می‌کنیم آیا اگر نیاکانشان چیزی نیندیشیده و راهی نیافته باشند [باز هم از آنان
پیروی می‌کنند؟]
2-وادار کردن
عقل به تحقیق و بررسی:
خدای متعال
می‌فرماید:
"يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِن
جَاءَكُمْ فَاسِقُ بِنَبَأٍ فَتَبَيَّنُوا أَن تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ
فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ"
[الحجرات: 6].
ای مؤمنان اگر
فرد فاسقی خبری برایتان آورد، [در آن] بررسی کنید مبادا نادانسته به قومی زیان
رسانید، آنگاه به خاطر کاری که کرده‌اید پشیمان شوید.
3-دعوت
از عقل به تدبر و تأمل در جهان هستی: فرموده است:
"وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ
وَالأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا إِلاَّ بِالْحَقِّ"
[الحجر: 85].
و ما آسمانها و
زمین و آنچه در میان آنهاست جز به حق نیافریده‌ایم...
4-دعوت
از عقل به اندیشیدن در حکمت عبادات و معاملات و اخلاق و آداب و شیوه زندگی در جنگ
و صلح و سفر و حضر و... زیرا این کار علاوه بر این که عقل را با شناخت حکمت‌های
الهی پخته‌تر می‌کند، بهترین فرصت برای اجرای شریعت الهی در زندگی را در اختیار
انسان قرار می‌دهد و به او آرامش و سعادت می‌بخشد.
"يُرِيدُ ٱللَّهُ لِيُبَيِّنَ لَكُمۡ
وَيَهۡدِيَكُمۡ سُنَنَ ٱلَّذِينَ مِن قَبۡلِكُمۡ وَيَتُوبَ عَلَيۡكُمۡۗ
وَٱللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيم* وَٱللَّهُ يُرِيدُ أَن يَتُوبَ عَلَيۡكُمۡ
وَيُرِيدُ ٱلَّذِينَ يَتَّبِعُونَ ٱلشَّهَوَٰتِ أَن تَمِيلُواْ مَيۡلًا عَظِيم*
يُرِيدُ ٱللَّهُ أَن يُخَفِّفَ عَنكُمۡۚ وَخُلِقَ ٱلۡإِنسَٰنُ ضَعِيفا"
[النساء: 26- 28].
خداوند می‌خواهد
[احکام خویش را] برای شما روشن سازد و شما را به سیره و سنت [حسنه] پیشینیان
راهبر شود و از شما درگذرد و خداوند دانای فرزانه است. و خداوند می‌خواهد از شما
درگذرد و کسانی که پیرو شهواتند می‌خواهند که کجروی بزرگی پیشه کنند. خداوند می‌خواهد بر شما آسان گیرد و انسان
ناتوان آفریده شده است.
"وَقَدْ فَصَّلَ لَكُم مَّا حَرَّمَ
عَلَيْكُمْ إِلاَّ مَا اضْطُرِرْتُمْ إِلَيْهِ وَإِنَّ كَثِيرًا لَّيُضِلُّونَ
بِأَهْوَائِهِم بِغَيْرِ عِلْمٍ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُعْتَدِينَ"
[الأنعام: 119].
و حال آنکه
[خداوند] آنچه را بر شما حرام کرده است، برایتان روشن کرده است، مگر آنچه از
[خوردن] آن ناچار شوید، و بسیاری به هوی و هوس خویش و از روی نادانی [مردم را]
گمراه می‌کنند، بی‌گمان پروردگار تو به تجاوزکاران آگاه‌تر است.
علما
و فقهای امت در طول سال‌ها از زمان ظهور اسلام تا زمان ما، در حکمت تشریع تأمل کرده‌اند
و سرمایه بزرگی از ابواب فقه اسلامی و روش‌های معاملات بین مردم را برای جهانیان
بر جای گذاشته‌اند. بدین وسیله برای کسانی که به شریعت اسلامی پایبند هستند اسباب
رستگاری دنیا و آخرت را فراهم کردنده‌اند. (محمود،
1990، 1/475).
5-دعوت
از عقل به تأمل در سنت‌های خداوند در میان مردم با نگاه به تاریخ بشری؛ تا از
تاریخ نیاکان و اجداد و گذشتگان خود درس بگیرند و در سنت‌های خداوند در میان امت‌ها،
ملت‌ها و دولت‌ها تأمل کنند.
این
زمینه فرموده است:
"أَلَمْ
يَرَوْا كَمْ أَهْلَكْنَا مِن قَبْلِهِم مِّن قَرْنٍ مَّكَّنَّاهُمْ فِي الأَرْضِ
مَا لَمْ نُمَكِّن لَّكُمْ وَأَرْسَلْنَا السَّمَاءَ عَلَيْهِم مِّدْرَارًا
وَجَعَلْنَا الأنْهَارَ تَجْرِي مِن تَحْتِهِمْ فَأَهْلَكْنَاهُمْ بِذُنُوبِهِمْ
وَأَنْشَأْنَا مِن بَعْدِهِمْ قَرْنًا آخَرِينَ"
[الأنعام: 6].
آیا نیندیشیده‌اند
که پیش از آنان چه بسیار اقوامی را که به آنان در روی زمین امکان و اقتداری داده
بودیم که به شما نداده بودیم، نابود کردیم و برای آنان بسی باران [و برکت] از
آسمان نازل کردیم و چه رودها که از برای آنان جاری ساختیم، آنگاه آنان را به کیفر
گناهانشان نابود کردیم و بعد از آنان قومی دیگر پدید آوردیم.
"أَوَ لَمْ يَسيِرُوا فِي الأَرْضِ
فَيَنظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ كَانُوا أَشَدَّ
مِنْهُمْ قُوَّةً وَأَثَارُوا الأَرْضَ وَعَمَرُوهَا أَكْثَرَ مِمَّا عَمَرُوهَا
وَجَاءَتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَيِّنَاتِ فَمَا كَانَ اللهُ لِيَظْلِمَهُمْ
وَلَكِن كَانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ"
[الروم: 9].
آیا در زمین سیر
و سفر نکرده‌اند که بنگرند چگونه بوده است سرانجام کسانی که پیش از آنان بودند
آنان از ایشان نیرومندتر بودند، و زمین را کندوکاو کردند و بیش از آنچه آنان آباد
ساخته بودند، آباد کردند، و پیامبرانشان برایشان پدیده‌های شگرف آوردند، و
[سرانجام] خداوند بر آنان ستم نکرد، بلکه خود در حق خویش ستم کردند.
این
رهنمود ربانی برای عقل است تا در بیابانی که بیشتر فلاسفه در آن سرگردان مانده‌اند
گم نشود؛ همان‌هایی که عقل را تقدیس کردند و بیش از حقش به آن دادند. اما پیامدهای
عملی این رهنمود الهی برای عقل در مسائل زیر هویدا می‌شود:
1-پاک‌سازی عقل از توهم و خرافات و حیله‌گری
و فرضیات مبتنی بر شبهات و اوهام و بالا بردن صبر و یقین؛ تا شتاب نورزد و ستم
نکند و آن گاه پشیمان نشود که پشیمانی سودی نخواهد داشت.
2-عادت
دادن عقل به درک حقیقت جهانی که در آن زندگی می‌کند؛ در شریعت و قانونی که خداوند
برای انسان گذاشته است و رستگاری هر دو سرا را برای او مقرر می‌کند. با عقل در
تاریخ بشریت تأمل کند و این تاریخ بزرگ‌ترین کتاب است و بیشترین باب‌ها و فصول را
دارد تا بتواند کفر و ایمان و اعمال مؤمنین و کافرین را با دقت با هم مقایسه
کند.
در
لابلای این شروط و مقررات می‌تواند عقل را از انحراف در اندیشه و قضاوت کردن
درباره حوادث و رخدادها باز دارد و نسبت به پیرامون خود نگاه ربانی داشته باشد نه
نگاه دنیوی و مادی صرف. به این ترتیب می‌تواند علم سودمند را از به صورت واقعی کسب
کند؛ مقصود از علم سودمند عموما آن علمی است که در دنیا و آخرت به سود انسان است.
همان علمی است که از لابلای آن عقیده و اصول فقه و عبادات و معاملات و احکام و
اخلاق اسلامی را می‌فهمد. همچنین مسائلی که در دنیا به او کمک می‌کند و او را با
دوران علمی و معرفتی او هماهنگ می‌سازد و باعث می‌شود نقش فعالی در پیشرفت علمی در
علوم مختلف طبیعی و کاربردی داشته باشد. این علم سودمند با هر دو نوع خود شرط
پیشرفت و ترقی امت اسلامی است؛ به همین خاطر فراگیری آن بر افراد و جماعت‌های این
امت واجب است.
منابع:
1- محمود، علي
عبدالحليم، (1990)، فقه الدعوة إلى الله، دار الوفاء، مصر.
1- الصلابي، علي محمد، (2001)، فقه النصر والتمكين، ط1،
مكتبة الصحابة، الشارقة.